Lezing:

"Een plaag erger dan de pest, pokkenepidemieen en
andere plagen in Nederland in de 18e en 19e eeuw"
 

8 november 2006

Eerste inleider van deze avond is mevrouw Riky Janssen. Zij geeft een korte toelichting bij het project “Van zwarte dood tot vogelgriep” van het HEP, het Historisch Educatief Platform. Het project, dat speciaal voor het onderwijs is bedoeld, geeft een brede kijk op hoe men in vroegere tijden omging met ziektes en behandelt ook de gevolgen van epidemieën en ziektes voor de samenleving destijds. Er is ook aandacht voor de speciale plaats die religie innam bij de omgang met ziektes. www.hephorst.nl

Het betreft hier het eerste project van het HEP na de lancering van de website. Mevrouw Janssen geeft in haar toelichting aan dat de website prima beantwoordt aan de behoeftes van het huidige onderwijs: een overgang van klassikaal naar individueel onderwijs met de nadruk op interactie en coöperatie.

Vervolgens geeft Pieter Jakobs, een korte demonstratie van de website voor het publiek.

Dan is het de beurt aan de hoofdspreker van deze avond: de heer Dr. Willibrord Rutten

Dr. Willibrord Rutten promoveerde op een proefschrift over pokkenepidemieën en pokkenbestrijding in Nederland in de achttiende en negentiende eeuw. Hij is werkzaam bij het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg te Maastricht als hoofd van de afdeling onderzoek.

De samenleving voor 1800 kenmerkte zich door een lage levensverwachting, hoge kindersterfte en acute infectieziekten met fatale afloop. Ziekten als pest, pokken, tyfus, dysenterie, malaria en tuberculose maakten veel slachtoffers. Het sterftepatroon vertoonde een grote variatie. Seizoensinvloeden speelden mee, maar ook waren er grote geografische verschillen en verschillen tussen rangen en standen. Het typische preïndustriële sterftepatroon werd gekenmerkt door de zeer lage levensverwachting. In slechte tijden was die <35 jaar, in betere tijden zo’n 40 jaar. Dit kwam vrijwel geheel door de hoge kindersterfte, want er waren in die tijd wel degelijk ook oude mensen. Om de grote kindersterfte te bestrijden adviseerde de Engelse econoom Robert Malthus begin 19e eeuw om laat te trouwen en alleen te trouwen als je middelen van bestaan had om zo de bevolkingsdruk en de armoede en daarmee de grondoorzaken van de hoge kindersterfte, te verminderen. Tot in de 19e eeuw toe werd Nederland geteisterd door ernstige epidemieën van cholera, pokken, dysenterie en zelfs malaria. Interessant is dat een Heythuysense pastoor in de 18e eeuw een zorgvuldig dossier heeft bijgehouden van de overlijdensoorzaken van zijn overleden parochianen. Dit dossier is nu een interessante bron voor de wetenschap.

Rond 1850 is de sterfte het grootste in het westen van het land. De grote zuigelingensterfte werd vooral veroorzaakt door het ontbreken van borstvoeding en door inferieure kunstvoeding. Ook waren de vrouwen vaak fysiek zwaar overbelast. Pas omstreeks 1870-1880 komt er een keerpunt: alle sterftecijfers beginnen dan een dalende lijn te vertonen. Dit is het begin van de “epidemiologische transitie” die eindigde omstreeks 1970. De oorzaken voor deze transitie waren een verbeterde levensstandaard, betere zorg en hygiëne en na 1945 ook de sterk verbeterde curatieve geneeskunde.

In Limburg echter voltrok zich een soort omgekeerde transitie. Rond 1890 was de zuigelingensterfte in Limburg juist hoger dan in het westen van het land, overigens was dit effect in de omgeving van Horst niet of nauwelijks merkbaar. Dezelfde oorzaken die destijds in het westen hieraan ten grondslag lagen veroorzaakten nu in Limburg de hoge sterfte.

Interessant is de strijd tegen de pokken. Reeds in het begin van de 18e eeuw werden mensen geïmmuniseerd door ze bloot te stellen aan een pokkenlijder. Aan het eind van de 18e eeuw kwam de vaccinatie met het koepokvaccin in zwang. Uit een koepokpuist werd met een naald een beetje besmet materiaal gehaald wat werd overgebracht op een te vaccineren persoon. Die ontwikkelde daardoor een koepokpuist welke weer gebruikt kon worden om anderen te vaccineren. Deze kringloop moest steeds in stand blijven! Hoewel er aanvankelijk religieuze bezwaren waren tegen deze methode, kreeg zij later pauselijke goedkeuring. Vaccineren werd een rage, er werden zelfs prijzen beloofd aan kampioen-inenters. Vooral het verhaal over de strijd tegen de pokken maakt duidelijk dat mensen zeker niet zo machteloos stonden tegenover epidemieën als wel eens wordt gedacht, en dat zeker bij deze ziekte men al vroeg succes had bij het toepassen van wetenschappelijke methodes.