Lezing:

“De afbeelding van het kerstgebeuren in de
vroeg-christelijke en middeleeuwse kunst”

Lezing door de heer Paul Le Blanc

13 december 2006

Aan de hand van meer dan 50 dia's heeft de heer Le Blanc – kunsthistoricus van beroep – ons laten zien hoe het verhaal van Jezus' geboorte talrijke kunstenaar gedurende vele eeuwen heeft geïnspireerd. In zijn boeiende betoog ging hij uitgebreid in op de symbolische afbeeldingen rondom het kerstgebeuren. Wij zagen kleurrijke afbeeldingen de revue passeren zoals diverse miniaturen, mozaïeken, panelen, schilderijen en muurschilderingen, alle betrekking hebbende op de geboorte van Jezus Christus, de Messias.
De eerste afbeeldingen ontstonden pa in de tweede eeuw. Hierbij waren er grote verschillen tussen de Oosterse en Westerse cultuur. In de Westerse, Romeinse cultuur was het heel normaal om goden af te beelden. Dit in tegenstelling tot de Joodse en islamitische cultus, waarbij het afbeelden van God omstreden was. Het was ook interessant te zien hoe de symboliek in de loop der eeuwen steeds veranderde.

Over de verklaring van het geboortejaar van Christus zijn diverse theorieën. Het precieze jaartal is niet bekend.
Waarom wordt het gevierd op 25 december? Dit is terug te voeren naar de viering bij de Romeinen van het feest van de zon. De "Sol Invictus", zonnegod, de onoverwinnelijke zon. Dit feest werd in Rome officieel gevierd en werd in de derde eeuw als staatscultus ingevoerd. Ook Mithras, de oosterse god van het licht, werd rond die tijd in Rome gevierd. In de vierde eeuw werd het feest van de geboorte van Christus op 25 december gezet, in samenhang met die andere feesten. Op een mozaïek uit ongeveer 300 hebben we kunnen zien, hoe Christus als zonnegod met kar en paarden ten hemel werd gevoerd. Symboliek: de zon die het licht geeft.

Een voorstelling uit de tweede eeuw van de Catacomben in Rome (toentertijd alleen om te begraven) geeft de oudste verbeelding weer van kerstmis. We zien een soort drie koningen (magiërs) die op bezoek gaan bij het Kerstkind. Dit heeft ook duidelijk een symbolische betekenis. De herder duiden op de joden en de koningen stellen de heidenen (niet joden) voor. Overigens was het Driekoningenfeest (Epifanie) toentertijd belangrijker dan het kerstfeest. In de vijfde eeuw wordt pas melding gemaakt van het kerstfeest.

De os en de ezel komen vanaf de derde eeuw in beeld. Dit onder andere naar aanleiding van een tekst van de profeet Jesaja uit het Lucas-Evangelie. De os staat voor een rein dier (de Christenen) en de ezel voor een onrein dier (de Joden). Vanaf de vierde eeuw behoren de os en ezel onafscheidelijk bij het kerstgebeuren.

Hoe zit het met Jozef? Hij komt in de eerste afbeeldingen naar voren als een slapende, oude sullige man, een grijsaard die zit te dutten. Dit geeft de ondergeschikte rol van hem weer bij de verwekking van Jezus. In latere eeuwen treffen we ook andere voorstellingen van hem aan, zoals een Jozef met een kous om een been en het andere been zonder kous. Hij heeft uit medelijden met het naakte Kind zijn kous uitgedaan om daarmee het kindje te omwikkelen. Dit is te zien op een paneeltje uit de 15e eeuw in de Dom van Keuen. Voorts nog een Jozef die bezig is met zijn taak als voedstervader: hij is pap aan het opwarmen op het vuur. Verder nog een Jozef als timmerman (met timmergereedschap). Vermeldenswaard is ook de afbeelding van de vlucht naar Egypte, waarbij Jozef de ezel leidt. Het is een ezel op wielen met Maria en het kindje (…).

(Verslag: Bert Billekens)

De heer Le Blanc is kunsthistoricus en was twintig jaar docent kunstgeschiedenis van de Middeleeuwen aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen. Verder was hij tien jaar directeur van de Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland.